Hoe vinden trekvogels hun weg?

Aan boord van de "Alcyon", de boot die een expeditie heeft ondernomen "van de Middellandse Zee naar Spitsbergen", wisselen biologen van beurt om alle vogels die ze tegenkomen te identificeren en te tellen. Tussen al die vogels treft men veel trekvogels.

Dit komt omdat het lente is! Trekvogels komen terug naar koudere gebieden om hun nestje te bouwen en om te broeden. Deze vogels maken vaak ongelofelijke reizen en keren jaar na jaar naar dezelfde plaats terug.

Indianenverhalen en ongelofelijke feiten

Meer dan 2000 jaar geleden had Aristoteles (384-322 v.C.) reeds ontdekt dat sommige vogels, zoals de kraanvogels, tijdens de herfst migreerden. Andere vogels daarentegen zoals zwaluwen, zo dacht Aristoteles, geraakten in een lethargische staat en verstopten zich gedurende de hele winter in holtes en gaatjes. Met andere woorden, hij dacht dat zwaluwen, ooievaren, merels en leeuweriken een winterslaap hielden!

Heel wat andere gekke hypothesen betreffende de trek van vogels werden geformuleerd: in 1703 was er een boek dat suggereerde dat vogels elk jaar naar de maan trokken om er te overwinteren daar ze de oceanen niet konden oversteken. Een andere bekende wetenschapper, Carl von Linné (1907-1977), dacht dat zwaluwen de winter in de modder doorbrachten, op de bodem van vijvers.

Vandaag weet men dat vogels gekenmerkt worden door cyclische en seizoensgebonden verplaatsingen van hun overwinteringsgebieden naar hun broedgebieden: bijna 40% van de vogelsoorten die in Europa en in Azië leven zijn trekvogels. Dit betekent dat, in de herfst, 3 &agrav; 4 miljard vogels Eurazië voor warmere oorden verlaten, terwijl andere vogels uit koudere oorden terugkeren. We beschikken vandaag over veel informatie over deze vogels en hun gewoontes. Desalniettemin blijven trekvogels evenzeer tot de verbeelding spreken : hoe meer we via wetenschappelijke studies over hen leren, hoe meer hun fantastische krachttoeren en hun fantastische capaciteiten ons verbazen.

Elke vogelsoort heeft zijn eigen route, met zijn eigen vertrek- en aankomstdata, zijn eigen manier van trekken (vaak vliegpauzes inlassen of zo ver en zo snel mogelijk vliegen zonder te stoppen) en zijn eigen gewoonten (alleen of in groep vliegen).

De Indische ganzen vliegen twee keer per jaar over de Himalaya en gaan tot 9000 meter hoog om dit obstakel te nemen. De Noordse stern, een vogel die ongeveer 100 gram weegt, trekt jaarlijks van de Noordpool naar de Zuidpool en vice versa om zo de winter nooit te moeten meemaken.

Wat dan gezegd van de rietzanger die 4000 kilometer kan vliegen zonder te stoppen? Deze vogel weegt 23 gram wanneer hij aan zijn reis begint en nog slechts 9 gram wanneer hij op zijn bestemming komt.

Andere kleine trekvogels kunnen gedurende 75 onafgebroken uren op 1000 meter hoogte vliegen om de Middellandse Zee of de Sahara over te steken! Het was ook zo'n vogel die een korte tussenstop op de Alcyon had gemaakt tijdens zijn oversteek van de Middellandse Zee.

22 maart 2005 :

(...) Achteraan de boot nadert een klein gevleugeld puntje de Alcyon. Het vecht tegen de wind, wordt enkele meters achteruit geblazen, haalt de boot vervolgens in om zich ten slotte uitgeput op de reling neer te planten vlak naast het roer. Geen twijfel mogelijk: het is een tjiftjaf die terug naar Centraal-Europa trekt om er te broeden. Op zoek naar avontuur huppelt hij op het dek, neemt hij plaats op de wanten om uiteindelijk de cabine te inspecteren! Na enkele minuten trekt hij weer noordwaarts. Een tjiftjaf. Er is er zelfs eentje die in mijn tuin nestelt. Ik herken hem aan de metalen klank van zijn gezang (wat klinkt als tjif-tjaf). De volgende keer dat ik hem van op zijn struikgewas zie zingen, zal ik denken aan de volle zee, aan de stormen die hij heeft moeten verduren, en aan zijn lange reis. En ik zal ook denken aan de Berber die hij waarschijnlijk heeft gekruist in de Marokkaanse oasen, en aan de vissersboten waarop hij is geland om even uit te rusten (...).

De trek van vogels : een uitdaging!

Vele mensen zouden net zoals trekvogels de eeuwige zomer willen meemaken. Maar aan zo'n trektocht valt maar weinig plezier te beleven: het is een echte uitdaging.

Vogels trekken voornamelijk van de ene plaats naar de andere omdat ze op zoek zijn naar voedsel. Maar hoe weten ze nu dat het tijd is om te vertrekken?

Het is uiteraard niet het gebrek aan voedsel dat vogels dwingt om te vertrekken want ze vertrekken lang voordat ze zonder eten komen te zitten. Het zou eigenlijk de lengte van de dagen en de temperatuur zijn die de hormonen van de vogels beïnvloeden. Zo "voelen" de vogels in de lente dat het tijd is om te vertrekken. Ze maken zich vervolgens klaar voor de lange reis door "brandstof" op te slaan en zodoende voldoende energie te hebben voor de hele reis. Eigenlijk eten ze gedurende twee weken veel meer dan gewoonlijk en dankzij hun hormonale veranderingen gaat hun lichaam deze reserves heel snel opslaan, voornamelijk onder de vorm van vetten. De rietzanger bijvoorbeeld, die we zopas vermeld hebben, weegt normaal gezien 10 &agrav; 12 gram. Maar vlak voordat hij aan zijn reis begint, weegt hij het dubbele!

Vele gevaren bedreigen de vogels tijdens hun reis: stormen, roofdieren, de verdwijning van hun gebruikelijke stopplaatsen waar ze konden uitrusten en eten, enz. Slechts 20 &agrav; 30 % van de jonge zangvogels overleven hun eerste trektocht. Wat de volwassen vogels betreft, daarvan komt slechts de helft het volgende jaar terug.

Hoe vinden ze hun weg?

Deze vraag interesseert nog altijd menig aantal wetenschappers. Het is bewezen dat vogels gebruik maken van verschillende "oriëntatie-instrumenten".

Zo kunnen ze bijvoorbeeld de zon gebruiken. Dit betekent dat ze zich baseren op de positie van de zon om te weten welk uur het is en om zo de juiste richting te bepalen. Ze zijn ook gevoelig voor de ultraviolette straling die door de wolken penetreert maar die voor mensen onzichtbaar is. Zelfs de nachtvogels gebruiken de positie van de zon, bij zonsondergang, om zich te oriënteren.

Nachtvogels maken eveneens gebruik van de sterren. Dit heeft men bewezen door vogels in een planetarium te laten vliegen en door de positie van de sterren te veranderen.

Ze maken ook gebruik van het magnetisch veld van de aarde (de magnetische polen in het noorden en in het zuiden). Sommige vogels, zoals duiven, hebben een kleine zone in hun hersenen dat gemaakt is van magnetiet (magnetisch mineraal), net zoals een kleine kompas. Maar andere wetenschappers zijn dan weer de mening toegedaan dat het veeleer in hun ogen is dat sommige vogels een systeem hebben dat hen aanwijst waar het magnetische noorden zich bevindt...

Vogels oriënteren zich uiteraard ook dankzij hun kennis van het terrein : ze volgen rivieren, valleien of wegen, of maken gebruik van bepaalde bergtoppen om te weten waar ze zich bevinden.

Andere pistes dienen nog onderzocht te worden. Zo lijkt het erop dat sommige vogels hun weg zouden weten te vinden aan de hand van hun reukzin.

Een experiment om de dwergganzen te redden: vogels een nieuwe trekroute aanleren

De vogels die hun trektocht alleen ondernemen weten "instinctief" hun weg te vinden. Anderen, die in groep vliegen, moeten de weg leren met hun ouders tijdens hun eerste reis. Dit is het geval van ganzen, kraanvogels en zwanen.

Dit feit, samen met enkele andere feiten die klaarblijkelijk geen verband houden met elkaar, heeft Christian Moullec, een Franse meteoroloog, ornitholoog en piloot, toegelaten om een ongelofelijk project op poten te zetten: ganzen een nieuwe trekroute aanleren.

• Het eerste feit : rond 1930 heeft Konrad Lorenz ontdekt dat, indien iemand aanwezig is tijdens het broeden van ganzeneieren, alsook op het moment dat die eieren uitkomen, de kleine vogeltjes die persoon zullen aannemen als zijnde hun "adoptievader" en hem overal zullen volgen.
• Het tweede feit : in de jaren '80 is Bill Lichmann dankzij zijn ULV erin geslaagd om met trekkende ganzen te vliegen.
• Het laatste feit : de dwergganzen zijn een vogelsoort die met uitsterven bedreigd worden, voornamelijk door de stropers die actief zijn in hun overwinteringsgebieden (rond de Zwarte Zee en de Kaspische Zee). Tijdens de zomer werden deze vogels in heel Scandinavië gezien; vandaag worden ze alleen nog maar in Lapland gezien.

In 1999 heeft Christian Moullec dertig dwergganzeneieren gekweekt en de kleine vogeltjes "opgevoed". Hij hoopte dat hij ze op die manier kon aanleren op nieuwe plaatsen te leven, met een klimaat dat gelijkend was aan dat van hun natuurlijke habitat. De bedoeling was dat deze vogels de zomer in een Zweeds vogelreservaat zouden doorbrengen en de winter in een Duits vogelreservaat, ver weg van de stropers. Voor de reis was Christian Moullec verplicht om een ULV met twee zitplaatsen te nemen omdat de ganzen weigerden om de ULV te volgen indien zijn vrouw, die vaker dan hem aanwezig was geweest toen de vogels leerden te vliegen, zich niet aan boord van het toestel bevond!

In de herfst hebben het koppel en de ganzen 1800 kilometers gevlogen (waarvan 900 boven de Baltische Zee) om uiteindelijk in het Duitse vogelreservaat in de Rijnvallei neer te strijken. Het experiment was geslaagd: de volgende zomer zijn de vogels alleen teruggekeerd naar het Zweedse vogelreservaat.

Christian Moullec heeft juist het tweede deel van zijn project gelanceerd: met behulp van Duitse piloten, gaat hij hetzelfde project uitvoeren, maar deze keer met veel meer ganzen, om zo te trachten dit uitstervend ras te redden.

De International Polar Foundation

We hebben drie anderen websites voor u: PolarFoundation, SciencePoles, ExploraPoles